Sở Tư pháp tỉnh Thái Nguyên - Cổng thông tin điện tử Phổ biến giáo dục pháp luật
Bàn về biện pháp xử lý chuyển hướng trong Luật Tư pháp người chưa thành niên
Thực hiện chủ trương của Đảng về “phát triển hệ thống tư pháp thân thiện và bảo vệ trẻ em”, cụ thể hóa quy định của Hiến pháp năm 2013 “Trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em”, thực hiện Công ước của Liên hợp quốc về Quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên. Đồng thời nhằm khắc phục những bất cập của hệ thống pháp luật hiện hành, nâng cao hiệu quả phòng chống tội phạm người chưa thành niên, Luật Tư pháp người chưa thành niên được nghiên cứu xây dựng và ban hành ngày 30/11/2024, có hiệu lực từ ngày 01/01/2026.
Xuất phát từ đặc điểm của người chưa thành niên là người chưa trưởng thành về mọi mặt (thể chất, tinh thần, nhận thức và đạo đức), chưa thể tự bảo vệ mình một cách tốt nhất trước các nguy cơ vi phạm và tội phạm. Đặc biệt là khi tham gia vào các quy trình tư pháp hình sự đều dễ bị tác động tiêu cực, nhất là khi phải đối diện với các biện pháp có tính chất cưỡng chế (như: khởi tố, bắt, giam, giữ, khám xét...). Đặc điểm này đòi hỏi Nhà nước khi thiết kế chính sách xử lý cần có cách tiếp cận chuyên biệt, khác với người trưởng thành. Với mục đích xây dựng một đạo luật chuyên biệt và toàn diện về tư pháp người chưa thành niên, Luật Tư pháp người chưa thành niên đã quy định nhiều nội dung nổi bật, mang tính nhân văn, thể hiện sự linh hoạt trong cải cách tư pháp, một trong số đó là các quy định về biện pháp xử lý chuyển hướng.
Xử lý chuyển hướng là một quá trình thay thế nhằm xử lý các vi phạm của người chưa thành niên ngoài hệ thống tư pháp chính thống[1]. Mục đích trong quy định về biện pháp xử lý chuyển hướng đều tập trung vào việc giáo dục, đào tạo, phát triển kỹ năng cho người chưa thành niên phạm tội để họ có thể trở thành những thành viên tốt của cộng đồng. Việc xử lý chuyển hướng người chưa thành niên phạm tội sẽ góp phần tạo cơ hội cho người chưa thành niên phạm tội nhìn lại cách xử xự của mình và chịu trách nhiệm về những điều đã làm; ngăn ngừa sự miệt thị đối với người chưa thành niên phạm tội; cho phép xử lý vụ việc một cách nhanh chóng và buộc người chưa thành niên phạm tội phải chịu những hình thức kỷ luật tức thì đối với hành vi của mình; tạo cơ hội cho người thành niên tái hòa nhập vào gia đình và cộng đồng; đẩy mạnh sự gắn kết gia đình; …
Ở các nước châu Âu, các biện pháp mang tính chất giáo dục, tư vấn, giúp người chưa thành niên tích cực tham gia vào các hoạt động cộng đồng và tránh tái phạm là những biện pháp được phát triển mạnh mẽ. Trong khi đó, ở các nước như Úc, Canada, tập trung vào hỗ trợ tâm lý và xã hội; tại Hoa Kỳ tập trung vào các biện pháp xử lý chuyển hướng theo nguyên tắc bảo vệ cộng đồng, chịu trách nhiệm và phát triển năng lực[2].
“7. Cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới.
8. Cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới.”.
Trong đó, cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới là việc cấm người chưa thành niên phạm tội giao tiếp, liên lạc, tiếp cận với bị hại, đồng phạm, người có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi của người chưa thành niên có nguy cơ thúc đẩy người chưa thành niên phạm tội mới. Cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới là việc cấm người chưa thành niên phạm tội đến địa điểm đã thực hiện hành vi phạm tội hoặc địa điểm có môi trường tương tự như nơi đã thực hiện hành vi phạm tội có nguy cơ thúc đẩy người chưa thành niên phạm tội mới.
Việc xác định địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới, người có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi của người chưa thành niên do người làm công tác xã hội thực hiện và thể hiện trong Báo cáo điều tra xã hội.
Trong khi đó, người làm công tác xã hội là công chức, viên chức, người lao động làm công tác xã hội cư trú cùng địa bàn đơn vị hành chính cấp xã với người chưa thành niên; công chức, viên chức, người lao động làm công tác xã hội cư trú cùng địa bàn đơn vị hành chính cấp tỉnh với người chưa thành niên; người làm công tác bảo vệ trẻ em cấp xã hoặc công chức văn hóa - xã hội cấp xã nơi người chưa thành niên cư trú; người làm công tác xã hội khác theo quy định của pháp luật. Với địa giới hành chính cấp xã mở rộng như hiện nay, cùng với đó, người làm công tác xã hội đa số là công chức, viên chức cấp xã - kiêm nhiệm nhiệm vụ người làm công tác xã hội trong khi khối lượng công việc chuyên môn hàng ngày rất lớn. Nên việc người làm công tác xã hội có thể xác định địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới, người có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi của người chưa thành niên sẽ không dễ dàng. Bởi nó không chỉ đòi hỏi những người này phải có hiểu biết pháp luật về người chưa thành niên; đã được đào tạo hoặc bồi dưỡng về tâm lý học, khoa học giáo dục người chưa thành niên hoặc có kinh nghiệm, hiểu biết về tâm lý người chưa thành niên hoặc có kỹ năng giao tiếp đối với người chưa thành niên mà còn phải có sự am hiểu, thông thuộc về địa bàn quản lý (cấp xã) và khả năng dự đoán nguy cơ xấu có thể xảy ra đối với người chưa thành niên phạm tội.
Do vậy, để biện pháp xử lý chuyển hướng phát huy tối đa vai trò của mình trong việc giáo dục, cải tạo và phòng ngừa vi phạm đối với người chưa thành niên, cần có sự tiếp tục hoàn thiện về mặt pháp lý, trong đó có các hướng dẫn cụ thể, khả thi trong thực tiễn áp dụng. Đồng thời, việc đầu tư, phát triển đội ngũ cán bộ làm công tác xã hội có chuyên môn, hiểu biết sâu sắc về tâm lý - xã hội học của người chưa thành niên là yếu tốt quan trọng để bảo đảm tính hiệu quả, khách quan và công bằng trong quá trình xử lý chuyển hướng. Có như vậy, mục tiêu cuối cùng của Luật - bảo vệ, thúc đẩy sự phát triển toàn diện của trẻ em và xây dựng xã hội an toàn, nhân văn mới thực sự được hiện thực hóa./.
Xuất phát từ đặc điểm của người chưa thành niên là người chưa trưởng thành về mọi mặt (thể chất, tinh thần, nhận thức và đạo đức), chưa thể tự bảo vệ mình một cách tốt nhất trước các nguy cơ vi phạm và tội phạm. Đặc biệt là khi tham gia vào các quy trình tư pháp hình sự đều dễ bị tác động tiêu cực, nhất là khi phải đối diện với các biện pháp có tính chất cưỡng chế (như: khởi tố, bắt, giam, giữ, khám xét...). Đặc điểm này đòi hỏi Nhà nước khi thiết kế chính sách xử lý cần có cách tiếp cận chuyên biệt, khác với người trưởng thành. Với mục đích xây dựng một đạo luật chuyên biệt và toàn diện về tư pháp người chưa thành niên, Luật Tư pháp người chưa thành niên đã quy định nhiều nội dung nổi bật, mang tính nhân văn, thể hiện sự linh hoạt trong cải cách tư pháp, một trong số đó là các quy định về biện pháp xử lý chuyển hướng.
Xử lý chuyển hướng là một quá trình thay thế nhằm xử lý các vi phạm của người chưa thành niên ngoài hệ thống tư pháp chính thống[1]. Mục đích trong quy định về biện pháp xử lý chuyển hướng đều tập trung vào việc giáo dục, đào tạo, phát triển kỹ năng cho người chưa thành niên phạm tội để họ có thể trở thành những thành viên tốt của cộng đồng. Việc xử lý chuyển hướng người chưa thành niên phạm tội sẽ góp phần tạo cơ hội cho người chưa thành niên phạm tội nhìn lại cách xử xự của mình và chịu trách nhiệm về những điều đã làm; ngăn ngừa sự miệt thị đối với người chưa thành niên phạm tội; cho phép xử lý vụ việc một cách nhanh chóng và buộc người chưa thành niên phạm tội phải chịu những hình thức kỷ luật tức thì đối với hành vi của mình; tạo cơ hội cho người thành niên tái hòa nhập vào gia đình và cộng đồng; đẩy mạnh sự gắn kết gia đình; …
Ở các nước châu Âu, các biện pháp mang tính chất giáo dục, tư vấn, giúp người chưa thành niên tích cực tham gia vào các hoạt động cộng đồng và tránh tái phạm là những biện pháp được phát triển mạnh mẽ. Trong khi đó, ở các nước như Úc, Canada, tập trung vào hỗ trợ tâm lý và xã hội; tại Hoa Kỳ tập trung vào các biện pháp xử lý chuyển hướng theo nguyên tắc bảo vệ cộng đồng, chịu trách nhiệm và phát triển năng lực[2].
Tại Việt Nam, trước khi Luật Tư pháp người chưa thành niên được ban hành, không có quy định riêng về xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội nhưng tinh thần xử lý chuyển hướng được thể hiện trong một số quy định của pháp luật về các biện pháp thay thế trong xử lý vi phạm hành chính và quy định về miễn trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội.
Luật Tư pháp người chưa thành niên lần đầu tiên làm rõ khái niệm về biện pháp xử lý chuyển hướng (tại khoản 8 Điều 3): “là biện pháp giám sát, giáo dục, phòng ngừa áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, bao gồm các biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng quy định từ khoản 1 đến khoản 11 Điều 36 của Luật này và biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng quy định tại khoản 12 Điều 36 của Luật này.”. Tại Điều 36, Luật quy định 12 biện pháp xử lý chuyển hướng bao gồm: (1) khiển trách; (2) xin lỗi bị hại; (3) bồi thường thiệt hại; (4) giáo dục tại xã, phường, đặc khu; (5) quản thúc tại gia đình; (6) hạn chế khung giờ đi lại; (7) cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới; (8) cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới; (9) tham gia chương trình học tập, dạy nghề; (10) tham gia điều trị hoặc tư vấn tâm lý; (11) thực hiện công việc phục vụ cộng đồng; (12) giáo dục tại trường giáo dưỡng. Luật cũng ghi nhận nguyên tắc biện pháp xử lý chuyển hướng được ưu tiên áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội trong tất cả các giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử; việc áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng phải phù hợp với lợi ích của người chưa thành niên phạm tội và cộng đồng.
Các quy định của Luật Tư pháp người chưa thành niên đã mở rộng phạm vi áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng trên cơ sở kế thừa quy định của Bộ luật Hình sự và quy định chặt chẽ các điều kiện áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng để bảo đảm trật tự xã hội, an toàn cho cộng đồng. Quy định việc áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng linh hoạt, phù hợp với từng người chưa thành niên. Khuyến khích người chưa thành niên chấp hành tốt để được rút ngắn thời gian xử lý chuyển hướng trước thời hạn. Đổi mới trình tự, thủ tục xử lý chuyển hướng theo hướng nhanh chóng, kịp thời, hiệu quả. Quy định 02 trình tự, thủ tục xử lý chuyển hướng, gồm: thủ tục xem xét, quyết định áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng; thủ tục xem xét, quyết định áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng giáo dục tại trường giáo dưỡng.
Tuy nhiên, cũng còn một số quy định của Luật về vấn đề này chưa thực sự hợp lý và cụ thể, cần có hướng dẫn, quy định chi tiết để áp dụng.
Thứ nhất, quy định về mục đích xử lý chuyển hướng (Điều 34) là một quy định không mang tính quy phạm, không chứa đựng quy tắc xử sự chung. Nội dung này chủ yếu thể hiện lý do, ý nghĩa của các biện pháp xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội; là câu trả lời cho câu hỏi tại sao phải xử lý chuyển hướng hay xử lý chuyển hướng để làm gì? Trong khi đó, không phải biện pháp xử lý chuyển hướng nào cũng đảm bảo đầy đủ, toàn diện các mục đích được quy định theo Điều 34. Ví dụ như với mục đích “đẩy mạnh việc hòa giải giữa người chưa thành niên và bị hại bị ảnh hưởng bởi hành vi phạm tội của người chưa thành niên” tại khoản 3 Điều 34, mục đích này chỉ được thể hiện rõ ở biện pháp “xin lỗi bị hại” và “bồi thường thiệt hại” quy định tại khoản 2, khoản 3 Điều 36 mà lại không thể hiện ở các biện pháp khác (như khiển trách, quản thúc tại gia đình, tham gia điều trị hoặc tư vấn tâm lý, …). Do vậy, việc thiết kế và quy định nội dung này trong Luật có thể nói là không thực sự cần thiết.
Thứ hai, một trong những thành phần quyết định của bất cứ biện pháp xử lý chuyển hướng nào là khả năng áp dụng đúng các biện pháp can thiệp và các biện pháp phù hợp với nhu cầu, hoàn cảnh của mỗi người phạm tội chưa thành niên. Tuy nhiên, ở một số biện pháp xử lý chuyển hướng, việc xác định đúng yêu cầu nêu trên lại phụ thuộc vào các yếu tố mang tính chủ quan và khó thực hiện. Cụ thể, tại khoản 7, khoản 8 Điều 31 Luật có quy định biện pháp:Luật Tư pháp người chưa thành niên lần đầu tiên làm rõ khái niệm về biện pháp xử lý chuyển hướng (tại khoản 8 Điều 3): “là biện pháp giám sát, giáo dục, phòng ngừa áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, bao gồm các biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng quy định từ khoản 1 đến khoản 11 Điều 36 của Luật này và biện pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng quy định tại khoản 12 Điều 36 của Luật này.”. Tại Điều 36, Luật quy định 12 biện pháp xử lý chuyển hướng bao gồm: (1) khiển trách; (2) xin lỗi bị hại; (3) bồi thường thiệt hại; (4) giáo dục tại xã, phường, đặc khu; (5) quản thúc tại gia đình; (6) hạn chế khung giờ đi lại; (7) cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới; (8) cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới; (9) tham gia chương trình học tập, dạy nghề; (10) tham gia điều trị hoặc tư vấn tâm lý; (11) thực hiện công việc phục vụ cộng đồng; (12) giáo dục tại trường giáo dưỡng. Luật cũng ghi nhận nguyên tắc biện pháp xử lý chuyển hướng được ưu tiên áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội trong tất cả các giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử; việc áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng phải phù hợp với lợi ích của người chưa thành niên phạm tội và cộng đồng.
Các quy định của Luật Tư pháp người chưa thành niên đã mở rộng phạm vi áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng trên cơ sở kế thừa quy định của Bộ luật Hình sự và quy định chặt chẽ các điều kiện áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng để bảo đảm trật tự xã hội, an toàn cho cộng đồng. Quy định việc áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng linh hoạt, phù hợp với từng người chưa thành niên. Khuyến khích người chưa thành niên chấp hành tốt để được rút ngắn thời gian xử lý chuyển hướng trước thời hạn. Đổi mới trình tự, thủ tục xử lý chuyển hướng theo hướng nhanh chóng, kịp thời, hiệu quả. Quy định 02 trình tự, thủ tục xử lý chuyển hướng, gồm: thủ tục xem xét, quyết định áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng tại cộng đồng; thủ tục xem xét, quyết định áp dụng biện pháp xử lý chuyển hướng giáo dục tại trường giáo dưỡng.
Tuy nhiên, cũng còn một số quy định của Luật về vấn đề này chưa thực sự hợp lý và cụ thể, cần có hướng dẫn, quy định chi tiết để áp dụng.
Thứ nhất, quy định về mục đích xử lý chuyển hướng (Điều 34) là một quy định không mang tính quy phạm, không chứa đựng quy tắc xử sự chung. Nội dung này chủ yếu thể hiện lý do, ý nghĩa của các biện pháp xử lý chuyển hướng đối với người chưa thành niên phạm tội; là câu trả lời cho câu hỏi tại sao phải xử lý chuyển hướng hay xử lý chuyển hướng để làm gì? Trong khi đó, không phải biện pháp xử lý chuyển hướng nào cũng đảm bảo đầy đủ, toàn diện các mục đích được quy định theo Điều 34. Ví dụ như với mục đích “đẩy mạnh việc hòa giải giữa người chưa thành niên và bị hại bị ảnh hưởng bởi hành vi phạm tội của người chưa thành niên” tại khoản 3 Điều 34, mục đích này chỉ được thể hiện rõ ở biện pháp “xin lỗi bị hại” và “bồi thường thiệt hại” quy định tại khoản 2, khoản 3 Điều 36 mà lại không thể hiện ở các biện pháp khác (như khiển trách, quản thúc tại gia đình, tham gia điều trị hoặc tư vấn tâm lý, …). Do vậy, việc thiết kế và quy định nội dung này trong Luật có thể nói là không thực sự cần thiết.
“7. Cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới.
8. Cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới.”.
Trong đó, cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới là việc cấm người chưa thành niên phạm tội giao tiếp, liên lạc, tiếp cận với bị hại, đồng phạm, người có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi của người chưa thành niên có nguy cơ thúc đẩy người chưa thành niên phạm tội mới. Cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới là việc cấm người chưa thành niên phạm tội đến địa điểm đã thực hiện hành vi phạm tội hoặc địa điểm có môi trường tương tự như nơi đã thực hiện hành vi phạm tội có nguy cơ thúc đẩy người chưa thành niên phạm tội mới.
Việc xác định địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới, người có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi của người chưa thành niên do người làm công tác xã hội thực hiện và thể hiện trong Báo cáo điều tra xã hội.
Trong khi đó, người làm công tác xã hội là công chức, viên chức, người lao động làm công tác xã hội cư trú cùng địa bàn đơn vị hành chính cấp xã với người chưa thành niên; công chức, viên chức, người lao động làm công tác xã hội cư trú cùng địa bàn đơn vị hành chính cấp tỉnh với người chưa thành niên; người làm công tác bảo vệ trẻ em cấp xã hoặc công chức văn hóa - xã hội cấp xã nơi người chưa thành niên cư trú; người làm công tác xã hội khác theo quy định của pháp luật. Với địa giới hành chính cấp xã mở rộng như hiện nay, cùng với đó, người làm công tác xã hội đa số là công chức, viên chức cấp xã - kiêm nhiệm nhiệm vụ người làm công tác xã hội trong khi khối lượng công việc chuyên môn hàng ngày rất lớn. Nên việc người làm công tác xã hội có thể xác định địa điểm có nguy cơ dẫn đến người chưa thành niên phạm tội mới, người có ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi của người chưa thành niên sẽ không dễ dàng. Bởi nó không chỉ đòi hỏi những người này phải có hiểu biết pháp luật về người chưa thành niên; đã được đào tạo hoặc bồi dưỡng về tâm lý học, khoa học giáo dục người chưa thành niên hoặc có kinh nghiệm, hiểu biết về tâm lý người chưa thành niên hoặc có kỹ năng giao tiếp đối với người chưa thành niên mà còn phải có sự am hiểu, thông thuộc về địa bàn quản lý (cấp xã) và khả năng dự đoán nguy cơ xấu có thể xảy ra đối với người chưa thành niên phạm tội.
Do vậy, để biện pháp xử lý chuyển hướng phát huy tối đa vai trò của mình trong việc giáo dục, cải tạo và phòng ngừa vi phạm đối với người chưa thành niên, cần có sự tiếp tục hoàn thiện về mặt pháp lý, trong đó có các hướng dẫn cụ thể, khả thi trong thực tiễn áp dụng. Đồng thời, việc đầu tư, phát triển đội ngũ cán bộ làm công tác xã hội có chuyên môn, hiểu biết sâu sắc về tâm lý - xã hội học của người chưa thành niên là yếu tốt quan trọng để bảo đảm tính hiệu quả, khách quan và công bằng trong quá trình xử lý chuyển hướng. Có như vậy, mục tiêu cuối cùng của Luật - bảo vệ, thúc đẩy sự phát triển toàn diện của trẻ em và xây dựng xã hội an toàn, nhân văn mới thực sự được hiện thực hóa./.
Tác giả bài viết: Hoàng Ánh
Ý kiến bạn đọc
Bạn cần đăng nhập với tư cách là Thành viên chính thức để có thể bình luận
Thông tin nổi bật
-
Bộ Xây dựng công bố danh mục thủ tục hành chính mới trong lĩnh vực nhà ở
-
Một số quy định mới về quản lý dự án đầu tư xây dựng
-
Mức xử phạt hành vi lấn đất, chiếm đất theo Nghị định 123/2024/NĐ-CP
-
Quy định mới về công tác phí và chi hội nghị từ ngày 04/5/2025
-
THÚC ĐẨY NHU CẦU TÌM HIỂU PHÁP LUẬT-PHẢI CHĂNG LÀ NỀN TẢNG CHO NGƯỜI DÂN THỰC HIỆN QUYỀN TIẾP CẬN THÔNG TIN PHÁP LUẬT TRONG ĐIỀU KIỆN HIỆN NAY?
Thăm dò ý kiến
Thống kê truy cập
- Đang truy cập139
- Hôm nay28,138
- Tháng hiện tại63,841
- Tổng lượt truy cập26,926,748
